Dora was de zus die mijn moeder het meest na aan het hart lag. Van jongs af aan deelden zij alles met elkaar; niet zo verwonderlijk als je niet alleen de slaapkamer met elkaar deelt maar zelfs het bed. Noodzakelijk in een groot gezin (vier broers en vier zussen) waar de woonruimte schaars was. Die band met Dora bleef, ook toen mijn moeder het huis uit ging, toen beide zussen partners vonden, trouwden en toen ik op de wereld kwam.

Dora was een vanzelfsprekendheid in mijn jonge leven. Was ze er niet in levende lijve, dan wel in de verhalen van mijn moeder. Zo werd ze ook een beetje mijn moeder. Zo’n twee jaar geleden veranderde in een fractie van een seconde het leven van Dora, haar man en iedereen die haar lief had. Ze kreeg een herseninfarct, raakte halfzijdig verlamd, kon niet meer lopen, kon niet meer praten – kon zichzelf niet meer redden. Hoewel de therapie in eerste instantie leek aan te slaan is het nooit meer goed gekomen.

In die periode volgde ik de cursus therapeutisch harpspel, en schreef ik in het folkharpmagazine onderstaande column. Deze plaatste ik eerder ook op mijn andere weblog.

Zonder woorden

Ze zit stil in de stoel en kijkt uit het raam. De felle winterzon die af en toe achter een donkere wolk vandaan piept, kleurt haar pas gewassen, fijne grijze haar bijna engelachtig wit. Haar ogen lichten op en de scheve glimlach op haar gezicht wordt breder als ze mij ziet. Ze lijkt als twee druppels water op mijn moeder. Tot zover klopt het plaatje. Maar: ze staat niet op uit de rolstoel. Ze zegt me niet gedag. En we zijn niet bij haar thuis.

Ik ben op bezoek in het verpleeghuis waar ze verblijft sinds ze een herseninfarct kreeg. De rechterkant van haar lichaam is verlamd en haar spraakvermogen aangetast. Gezellig kletsen, zoals ik dat met haar gewend was, gaat niet meer. Ik raak haar kwijt. Als oud-journalist en wannabe-schrijfster hecht ik aan woorden als communicatiemiddel. Dat is nu eenrichtingsverkeer van mij naar haar geworden. Gesloten vragen stellen, die ze simpel met een ‘ja’ of ‘nee’ kan beantwoorden zodat ik op die manier nog via een kier haar gemoedstoestand kan proberen te peilen.

Het voelt daarom ineens vreemd hoe theorie en praktijk van lang geleden en recent hier en nu bij elkaar lijken te komen. De interviewtechnieken zoals ik ze 35 jaar geleden aangereikt kreeg door collega’s van mijn eerste baan bij de krant, en de manier van vragen stellen en luisteren zoals ik dat nu tijdens de lessen therapeutisch harpspel beoefen en ervaar. Het heeft me verrast hoeveel aandacht er aan dit onderdeel in de cursus besteed wordt, naast de vele technische oefeningen en handreikingen voor improvisatie op de harp.

Niets is zo moeilijk als helder communiceren. Maar wat als woorden niet bruikbaar zijn? Als met elkaar praten geen optie is? ‘Leren afstemmen’ is wat mij betreft de kern van de cursus therapeutisch harpspel. En dan heb ik het nog niet eens over het vinden van iemands grondtoon waar je met je muziek bij aan kunt sluiten. Of het aanpassen van muziek in modes of kerktoonladders op degene voor wie je – helend – wil spelen.

Afstemmen via woorden is, in de meeste gevallen en in ieder geval voor mij, het makkelijkst en meest voor de hand liggend. Open vragen stellen om erachter te komen hoe de ander zich voelt. Vandaag in het verpleeghuis lukt het me niet en een lichte paniek maakt zich van mij meester.

Ik praat over koetjes en kalfjes en doe mijn uiterste best uit het gebrabbel van mijn tante – de zus die mijn moeder het meest nabij stond – woorden te vissen die ik versta. Ik wil zo graag begrijpen wat ze zegt; wat ze wíl zeggen… maar ik snap er geen snars van. Uiteindelijk probeer ik mijn verbeten strijd om haar woorden aan te kunnen voelen, los te laten en reageer op haar volzinnen met een: ‘Sorry, ik kan je niet volgen’. Ze glimlacht en haalt haar schouders op.

Door die kleine beweging en subtiele mimiek gaan mijn gedachten terug naar de les van afgelopen zaterdag: we oefenden tijdens de cursus voor het eerst het afstemmen op en met elkaar en improviseren voor elkaar. Woorden waren bij die oefening eigenlijk al niet nodig om te weten of te zien hoe de ander zich voelde. Bovendien: slechts 7 procent van de effectiviteit van communicatie wordt bepaald door woorden. De toon waarop iets gezegd wordt draagt voor 38 procent bij aan de boodschap en maar liefst 55 procent komt over via lichaamstaal.

Ik laat de woorden los. Probeer me open te stellen en af te stemmen op de lichaamstaal van mijn tante en de klank van wat ze zegt. Het vergt oefening. Het lukt niet meteen. Maar aan het eind van de middag heeft mijn frustratie over het niet kunnen volgen van mijn tante en de angst om haar kwijt te raken plaatsgemaakt voor een goed gevoel. In haar bewegingen met links, gezichtsuitdrukking en toon is mijn tante nog gewoon dezelfde. Ik heb even moeten ‘fine-tunen’, maar ik heb haar golflengte weer gevonden.

De volgende keer neem ik de harp mee.